ԿԱՐՄԻՐ ՀԵՔԻԱԹ ԿԱՆԱՉ ԾԱՌԻ ՄԱՍԻՆ /պատմվածք/

...Ինծի-քեզի կարմիր- կանաչ սիրո շապիկ կարեցին..

Կոմիտաս


1990. Կարմիր տարի: Գույն չէր ու ներկ, արյունատար համակարգ, չէ հասարակարգ պիտի ասեի, հա, արյունատար խոշոր հասարակարգ էր` իր պետություն երակներով, բոլորը կարմիր-կարմիր: Ոնց որ տոնածառի միատեսակ խաղալիք:

Իրականում գուցե հենց էդ էր` տոնից տոն արկղից հանվող ու կարևորվող խաղալիք ու ոչ թե արյունատարը, հենց միայն գույն էր ու համատարած կարմրանկարչությու'ն…

Կարմիրը հայի տաքարյունությունն էր: Ղարաբաղի ցավն էր ու հայի թափած արյունը: Կարմիր բոցի մեջ կորած շեներն էին…

…Դա ենթագիտակցորեն ու վավերական: Գեղարվեստը հետո էր լինելու` բոլորովին այլ գույնի մեջ, սեվի ու սպիտակի:
Բայց ցավն ու հիշողությունը կարմիր թելի պես անցնելու էին բոլոր երգերումդ, տողերումդ, խոսքիդ ու լռությանդ մեջ: Եվ կարմիրը դառնալու էր քո մանկության հեքիաթի խորհրդապատկեր-գույնը: Ոչ թե սոսկ ներկը: Որովհետև դու ներկարար չէս ու չես ներկում: Բոլոր ներկարարաները մի քիչ կեղծողներ են, ակամայից, առանց դիտավորության: Դեմքերը շպարող, ներկող կանայք էլ իրենք իրենք չեն, իրական, չէ բնական չեն: Մի քիչ ուրիշ մարդ են, ուրիշ գույնի: Կնոջ իսկական գույնն անկողնու մեջ է, առավոտ շուտ, նախնական վիճակով...Հետո կինն իր մարմինը տանում դնում է հայելու առաջ ու սկսում ինքն իրեն նկարել, գույներ տալ, նոր երանգներ ստանալ` դեմքի, չէ, կներեք, ներկարարի լրջությամբ: Խեղճ էգ, ախր երջանկությունը գույն չունի, հնարավոր չէ նկարել ոչ տանը, ոչ դեմքին, ոչ այլուրեք: Ինքը եկավ` դու ես փոխվելու, մաշկովդ զգալու: Շիկնանքդ, հուզմունքդ է մատնելու, գունավորելու...

Հա, դու ներկարար չես ու այդքան մատիտ ու ներկ էլ չունես: Քո ունեցածը թանաքն է` սև, իրական, եղերական: Դու սևով սպիտակի վրա նկարում-գրում-ներկաթափում ես հիշողություն-ծառդ: Թողնում ես իր բնական կերպի ու գույնի մեջ:

Որովհետև գրականությունն էլ մանկական նկարչություն չէ, որ նկարազարդես կյանքիդ պատկերագիրքը: Դու էնտեղի գույններով ես նկարում, մի քիչ քոնն ես խառնում, քո ապրումի, զգացողության գույնը: Բայց ոչ երբեք թաքցնում եղածը:
...Այդ օրը մայրս սովորականի պես վաղ արթնացել ու սովորականից շուտ արթնացրել էր ինձ: Ինչպես միշտ զարթնելուց հետո առաջինը նշմարում եմ մորս դեմքը` տնաբույս երջանկությամբ ու կենցաղային հոգսերով երանգավորված: Դպրոց եմ գնալու` երրորդ դասարանամուտս է: Համարյա հայրենիքիս կարգավիճակն ունեմ: Մի որոշ կարմիրարյուն ժամանակ է պահանջվելու ու ինքն էլ դառնալու է պատմության մեծ դասի ուսումնառուն. դառնալու է Երրորդ Հանրապետություն: Կարելի է ասել` ես ու երկիրս նույն դասարանից ենք: Համադասարանցու խնդիրներ ունենք, նույն ընթացքի, ուսումնառության, հաջողության ու ձախողումների, մեկ պատմության մասնակցության խնդիր:
Հա, մայրս արթացել ու հարդարել-պատրաստել էր իմ դպրոցական համազգեստը, որի մեջ սակայն ավելացել էր մեկ գույն` կարմիրը: Կարմիր վզկապով ինձ համար նյութականացվել էր վառվող էպոխայի կարմիրը: Այն այլևս վզիս էր և ուրեմն հասել էր ինձ ու իմ սերնդին, կապում-կաշկանդում էր, թելադրում էր կամքը: Կարմիրն այցեքարտ էր սովետական մանկության համար ու ճանապարհի քարտեզ:

- Իմ վզկապն է երկա'ր, թե' քոնը,-մեր դասրանի Խաչատուրն է:
- Եսի'մ,-ուզում եմ քանդել ու համեմատել. ինձ էլ առիթ էր պետք հանդերձանքիս
նոր ատրիբուտից ազատվելու համար, որ զարմանալիորեն ու ճշգրտորեն կոչվում է վզկապ:

Ուշադրություն դարձրեք` ոչ թե փողկապ, որ ավելի խանդավառ ու հպարտորեն ենք կրում ու հաճախ տոնական, հանդիսավոր օրերին, այլ վզկապ: Մինչդեռ դու ու քո դասարանցին, քո համադասարանցի երկիրը ստիպված եք վզի կապ ունենալ, այն էլ` կարմիր գույնի: Որովհետև դու քո սեփական տոնը չես կարող ունենալ: Քո տոնի զգացումը չպետք է ունենաս: Դու առանձին չես, կոլեկտիվ ես:

- Չհանե'ս,-սաստում է մայրս` ծիսական հուզմունքով:
- Իմը հաստատ երկար կլինի,-դարձյալ Խաչատուրն է`իմ կամ իր վզկապի պես երկար անունով:

Էս տղան մյուսների նկատմամբ իր` կարևոր չէ, թե որ առավելություններն ապացուցելու մոլուցք ունի: Ու էդ էլ ամեն տարի դասարանից դասարան է փոխադրում: Եվ դա է թերևս նրա միակ առավելությունը:

- Հա, խելքդ էլ ա երկար,-նեղսրտում եմ ես ավելի շատ իմ անազատ, վզկապայինվիճակից ու գուցե իր դրությունից նույնպես, Եվ առհասարակ`բոլորի: Իսկ բոլորը կարծես «երջանիկ-երջանիկ» դժբախտանում էին իրենց վզկապավոր սերնդով, կուսակցական կարմիր տոմսերով ու փողկապներով: Կարմիր լոզունգներով ու կարմիր աստղով...Կարմիրով ընդհանրապես...

90-ի կարմիրը սակայն ուրիշ կարմիր էր…Տոնածառի կարմիր աստղը իջեցվել էր, երազանքները` նույնպես…Մարդիկ տոնին չէին սպասում: Մտքում, հոգում տագնապը հեռվից եկող խուլ գնացքի պես մոտենում էր քունքերին, զարկում ավելի ուժեղ: Այդ ձայնը հետո դառնում էր զինվորական սապոգի ոտնաձայն ու թվում էր, ահա, պատերազմի դաշտից հաղթական, խաղաղության ավետիսը բերած վերադառնալու են որդին, հայրն ու եղբայրը: Կարևոր չէ իրենը: Հարևանինը, ծանոթինը: Կարևորը` վերադառնալու են:
Դռան թակոցի հետ բոլորը վեր էին թռնում ու միասին վազում դեպի դուռը: Բոլորը բարձր չէին երազում, բայց մտքներինը նույն էր ու դրա համար էլ ամեն ինչ անում էին սինխրոն, իրար նման` առանց հատուկ պատրաստվածության:

-Շնորհավոր Նոր տարի,-համարյա գուժում էին անմեղ հյուրերը,որոնք դիմավորողների սարսափած ու հիասթափված դեմքերը տեսնելով` չէին համարձակվում ավելացնել`Ուրախ տարի:

Այդ տարի ամանորյա այցելությունները փոխադարձ սփոփանքի ու քաջալերանքի խորհուրդն ունեին, շնորհավորանքները` միայն խաղաղության մեջ ապրելու մասին: Շնորհավորում էին աղոթելու պես: Այդ տարի բոլոր շնորհավորանքներն ազնիվ էին ու անկեղծ, հերթապահ մաղթանքներ չէին: Սովորական անհոգություն չկար այլևս, որ բառն ու բարեմաղթանքը սովորական լինեին: Իրար պահում, հուսադրում էին մեկ խոսքով, շնորհավորանքի տեքստով:

-Ի'նչ ես ուզում, որ Ձմեռ պապը քեզ նվիրի,-մեր հարևաններից մեկն է`կարմիր գինու ու կոմունիզմի դեռևս չմարող թմբիրի մեջ:

-Մանկություն,-պատասխանում եմ ես, որ խաղաղություն իմաստն ունի: Բոլորը լռում են միանգամից: Հեռուստացույցից կարծես պատվերով հնչում է դուդուկի տխուր մեղեդին: Հոգեհանգստյան ծեսի պես է: Մտքերի մեջ է ընկնում նույնիսկ քաղսովետական աշխատողը: Նրա կարմիրն են խլում…

Իսկ ես երազում եմ, որ Ձմեռ պապը կամ որևէ մեկն ինձ մանկություն նվիրի: Որ ես դպրոց գնամ` առանց ռմբակոծության մոտալուտ տագնապի, առանց հերթական զինվորի հուղարկավորությանն ականատես լինելու, նրա մոր լացի հետ թաքուն արտասվելու ու այդ լացի միջով մեծանալու, առանց…
…Այդ տարի Ձմեռ պապ չկար: Այդ տարի բոլոր զինվորները ձմեռ պապիկներ էին` ճերմակ պատանքներով, արյունով: Բոլորի նվերը խաղաղությունն էր…

* * *
Երեկոն նույնն է` մահախուճապ ու կարմրացայտ: Օրաբավ երեկո է` հառաչանքի ու անհուսության տարբեր երանգներով ու միևնույն գույնով` կարմիրով:

Ցուրտ ու կիսախավար հյուրասենյակում ես եմ ու դաշնամուրը: Դաշնամուրի ստեղները սառն են ու մատներս զգույշ իջեցնում են նվագարանի սեվուսպիտակ ջրերին, որպես երկչոտ նավավար...Առաջին նոտան, երկրորդը, հետո անվստահ ակորդ ու մեղեդու ջղաձգում...նյարդ, նյարդ, շարունակվող թեմա, բացված նյարդ ու կիրք:

Պատերազմին ու դրա վախին հակադրում եմ իմ մեղեդին, ամենօրյա ծեսի անխախտությամբ:
Հարևանները վաղն էլ են ասելու` երեկոյան էլի կնվագե'ս...
Բոլորը սպասում էին վատ լուրի, չգիտես ինչու սպասում էին...հաշտվել էին ամենավատին, մահվանը, բայց սովորել էին սպասել, միասին, թեյի սեղանի շուրջը, հերթական, թե վերջին ընթրիքի ժամանակ, իմ մանկական ռեքվիեմի ներքո, ռմբակոծվելու վտանգի ու լռության, կարմիր լռության մեջ...
Համընդհանուր սպասումին իմ նվագածը հոգեհանգստի խորհրդավորություն էր բերում: Թող մեկը փորձի խախտի այդ ձայնը, մեղեդին, մեղեդանման լռությունը: Այդ ձայնին պարտավոր են ականջ դնել բոլորը, ու ձայնը պարտավոր է լսել բոլորի ներսի երաժշտությունը`ներդաշնակ,խաղաղ:
Մի երեկո, այդ խորհրդավոր ժամին էլ մահացավ մեր հարևան տատիկը: Տանեցիք չէին նկատել, մոմելույս սենյակում բոլորն իմ երաժշտության տակ փակել էին աչքերն ու սուզվել մտքերի ծովը: Ինքն էլ էր փակել, երազը երկար էր տևել, աղոթքով ընկել հասել էր ուրիշ աշխարհ...
-Տատս դավաճանեց,-հեծկլտում էր նրա թոռն`առանց երեխայական կամակորության, մեծի հառաչանքով,-չսպասեց մինչև վերջ...
-Չէ, հիմա էլ է սպասում, մի ուրիշ տեղից: Մեկը պետք է, չէ', որ սպասի մեզ...,-նրա խոնավ թիկունքում լաց էի արտասանում ես: Հա, սովորական լացել չգիտեինք արդեն: Սովորական երեխա չէինք: Սովորական ժամանակներ չէին...

* * *
...Հիշողությունս բնանկարում է զարմիկիս նախահարսանեկան արարողությունները: Կովը թաթախվել է իր իսկ արյան մեջ: Կարմրագորշ արյունը աշնանախոտի հետ միախառնվելով, լերդացել, դարձել է սարյանական պատկեր: Մարդիկ հարսանիք են բեմադրում կովի մահվան գնով: Աշխարհիս կարգն է: Մեկի, շնչավորի, մարդու, թե անասունի լինելը մեկի չլինելու պայմանն ունի, երկուսի միատեղ լինելը, էն մյուսի հետ բաժանվելու, չլինելու հաշվարկով է կամ ակամա ելքով: Ինչ որ է` այդպես է: Այսպես է ստացվում: Աստծո հետ կռիվ ես տալիս սատանայի ներկայությամբ, դիվային գոյությունը մերժում ես Աստծո մեջ ապրելով, քեզ պատվիրակում ես շարունակ այս ու այնտեղ, մեկ այս տարածքում ես, մեկ էլ` այն, մշտապես ներկա ես բացակայությամբ ու բացակա ես` ներկա լինելով: Երկվության մեջ ես, խինդի ու տխրության, հարսանիքի ու հուղարկավորության, կորստյան ու գտածի...
Ցրտից պաշտպանվելու պատրվակով սոված փորին մի երկու բաժակ օղի խմած, կարմրատակած այտերով երաժիշտներ: Զուռնաչին նվագում է...չեմ լսում...ոչ ոք չի լսում... Նվագողն ու նվագակցողներն էլ երևի չեն լսում: Նվագում են էլի: Ձայն են արձակում: Ներսի ու դրսի լռությունն են խլացնում, լացն են խեղդում: Լուռ անորոշությունը փոխարինում են աղմուկով, անզգա ձայնականչով, հենց էնպես, աննպատակ: Բոլորը չեն լսում զուռնաչու նվագածն ու լսում են միևնույն երաժշտությունը: Իրենց ներսի անվերջ լսվող երգը` խորունկ, ցավեցնող, մահասարսուռ... Կովի արյունն է աչքերի դեմ, մտքներում ուրիշ բան է, ներքին մեծ ցավը մատնում են հայացքներով, ծռմռված ժպիտներով, կցկցտուր նախադասություններով:
Կովն իր արյամբ պատանքավորվել էր ու դրվել զոհասեղանին` հուրախություն ընչաքաղցի և ի գոհություն սովյալի, ի կեր ամուսնացնողի ու ամուսնացողի, հարսանիքի ու թաղման, կյանքի ու մահվան մասնակիցների, բոլորի` ապրողների ու մեռնողների, մեռած ապրողների ու ապրող մեռելների…ԲՈ-ԼՈ-ՐԻ…

…Կաշեհան էր լինում, մորթվող կովի պես վերջին ջղաձիգ շարժումներ էր անում նաև էն հիմնական մեծ կարմիր կովը: Կոլխոզինը: Մեծ նախրչու առաջին ու վերջին Կովը: Վերջին կարմիր կովն առաջին անգամ փոխում էր կաշին: Թե' նոր կաշի էր հագնում, բոլորվին այլ, դիմացկուն, ոչ կենդանական կաշի…Որովհետև դաշտերի խոտերն այլևս արնակարմիր էին, ընկած տղերքը մեկ առ մեկ գունակերպել, սրբացրել էին խոտը, ծաղիկը, քարը, եզերքը, փոքր ու մեծ հայրենիքը, մի ծվենի վրա հարյուր հայրենիք էին նկարել…Հայրենքիը մեի կետում չէին թողել, որ նվաճելը հեշտ չլիներ, որ անհնար լիներ...էդ սրբազան տարածքից կարմիր կովը քշված էր: Քշված չլիներ էլ` կերը կուլ չէր գնալու. Ղարաբաղյան պատերազմ-էպոսի նահատակները մեկ հողի մեջ, մեկ թմբի տակ չէին ամփոփվում: Արտագրվում էին երկնքի, որբացած զավակի շարադրության, մոր լռության, ընկերոջ դամբանական-ծխայրումի, ծնվող երեխայի օրորոցի, ծաղկած ծառի, կարմիր կակաչի մեջ: Ամենուր ու տարակերպ: Էդ նշխարք կակաչը ո'ր կովը կուտեր, ո'ր անասունը:
Անասունի բնազդը թերագնահատել պետք չէ: Անասունի բնազդն անասնական չէ: Անասնականը մարդուն էլ կպնում, անասունին էլ: Ամենասոսկալին մարդու պարագան է: Անասունին ներվում է անասնականը, մարդուն`ոչ…Մա'րդն էլ գազանաբար մորթի մարդուն, մա'րդն էլ մարդուն քշի իր տնից, զատի իր նմանից…Մարդը', թե' անասունը…

Նկատել ե'ք, երբ մարդուն ասում ես արագ, առանց երկար մտածելու մի գույն ասա, իսկույն կարմիրն է հիշատակում: Դե մեծ մասն այդպես է պատասխանում: Թվում է պարզ բան է, ինչ կա, որ` վառ, տպավորիչ գույն է, առաջինը դա է գալիս մտքիդ: Բայց էդ անշառ գույնն ու դրա հետ կապված հոգեբանական խաղը գուցե հուշում են մարդուս ունեցած հենց էն արատավոր` անասնական բնազդի մասին…Կարմիր, կարմիր, արյուն, մահ, սատանա…
Պատերազմը սրում է մարդու նյարդը, զգացմունքները, բայց բթացնում` բնազդները…առողջ, ինչ-որ տեղ անհրաժեշտ բնազդները: Հո դրանք բոլորն անպետք չեն: Պաշտպանվելու բնազդն օրինակ…Ուտելունը կամ...
Մեր թշնամու մտքին վայրկենապես եկած գույնն է'լ է կարմիր…էդ գույնն էն գլխից էր մտմտացել կարմրաֆես թուրքը:

* * *
Տատս` բիբլիական, կիսակույր դեմքով ինձ քաշում է մոտն ու ափերիս մեջ դնելով մի քանի չիր`ասում.

- Կեր, քո խնձորի ծառի չիրն ա, համով ա…

Տատս հատել է ութսունի սահմանը, Հայաստանը`ութսունականները: Մի տարիքի են: Թե' ես եմ երկրիս տարիքին, երրորդ դասարանում ենք: Տատս, ես ու Հայաստանը հավասարվել ենք տարիքով, տառապանքով: Մի ճանապարհի վրա ենք: Սովորում ենք նորից, սխալվելով, ընկնել-ելնելով, հիասթափվելով, հավատալով…

Տատս մեկ առ մեկ անվանակոչել ու բաժին էր հանել այգում եղած բոլոր ծառերը. էս մեկն Արմանինն է, էս մյուսը քո ծառն է, էս` ինչինն է և այդպես հերթով մինչև կհատներ թոռներին հիշելու կարողությունը կամ ծառերը կվերջանային: Չգիտեմ, ծառերի քանակո'վ էր մտապահում մեզ, թե' մեզ հիշելով էր իմանում ծառերի ստույգ թիվը: Ինչ որ էր`այդ ամենում խորհուրդ կար: Շարունակության, կենսափիլիսոփայության իմաստ: Նյութական արժեք չէր ու դրա սովորական բաժանում չէր: Սովորույթ էր ու սովորույթի փոխանցում, տեսակի, ապրելու դաս` պատասխանատվության ու պարտավորության: Տալիս էր, որ սեփական ծառն ունենալու և խնամելու ավանդույթ ունենայինք, ծառը պաշտպանելու ու ոչ մեկի չզիջելու կամք, նոր ծառ տնկելու կարողություն ունենայինք: Հո հասարակ խնձորի ծառեր չէին, կենաց ծառեր էին…

Տատս դա'ս էր տալիս` խաղաղության ու կամքի դաս: Չէր խոսում, ուղղակի սովորեցնում էր ծառի' միջոցով, ծառի փիլիսոփայությամբ. Արմատներ ձգել, դիմագրավել հողմերին ու հետո հրաշք…կանաչել, ծաղկել, բերք տալ…Իր պես, տատիս պես բերք տալ`վեց երեխա, թոռներ, ծոռներ, էլի…Տատս էլ մեր կենաց ծառն էր, էլի` զրկանքների, պատերազմների, մահվան ճանապարհների միջով անցած ու կանաչած Ծառ...

* * *

Դպրոցում մեկ ակնթարթում տեղեկություն ստացվեց, թե զինվորները թուրքի գլուխ են կտրել ու բերել: Լուրը ձյունամրրիկի պես տարածվեց, դպրոցական նստարաններից ու սենյակներից վայրկենաբար սրբեց, դուրս բերեց երեխաներին, ուսուցիչներին, բոլորին: Զինվորները մարտի դաշտից ադրբեջանցու կտրած գլուխ էին բերել ու գցել փողոց, ձյունների մեջ` բոլորին ի տես: Ծանր մարտից, մեծ թվով կորստից հետո զինվորների դեմքերը մռայլ էին ու անհանգիստ: Նրանցից մի քանիսը զոհված ընկերների համար լացել էր թաքուն, գլուխն ափերի մեջ պահելով, որոշները բարձրաձայն`կիսաղոթքով, մեկը համազարկ էր տվել, էն մյուսը թուրքի գլուխ էր կտրել ու երդվել…ամեն մեկն իր ձևով:

Հայ զինվորները թշնամու մարմնի էդ հատվածը` մտածող, թե անպետք գլուխը բերել, գցել էին ժողովրդի մեջ, թե տեսեք` չենք վհատվել, չենք նահանջելու: Դուխներդ տեղը պահեեեեեեեք….Դաժանություն չկար, սոված, արտագաղթող, տանջահար մարդուն համոզում էին մնալ իր եզերքում, իրենց հետ, ծերերի ու մանկանց, ծառերի, հա, ծառերի կողքին նաև: Մնալ ու պաշտպանել: Պաշտպանել մնացողներին, մնացածը…

…Հավաքվածները մի քանի քայլի վրա միատեսակ, ձգված հայացքներով նայում էին ձյան մեջ ընկած, աչքերը տարօրինակ կերպով բաց մնացած զոհին, չէ նրա գլխին: Ինչ իմանաս, ինչ էր մտածել: Սրա գլխում եկած առաջին գույնն է'լ է կարմիրը եղել: Թե' չի հասցրել մտածել: Չի մտածել ընդհանրապես, ԵՐԲԵՔ: Ուղղակի բնազդով գնացել է Խոջալու, Սումգայիթ, Բաքու, այլուր ու հային իր իսկ տան մեջ ծեծուջարդի ենթարկել, սպանել, լլկել, պատուհանից ցած նետել, բռնաբարել: Բնազդով, բայց ո'ր…Անասնականն էլ սուտ է: Էնքան է, որ մեղքը մարդուց հեռացնենք ու գցենք…ասենք բորենու վրա: Հիմա մա'րդ եք, թե' անասուն: Ասեք, իմանանք ինչպես դիմենք, վարվենք: Մարդու տարածքը զավթում, մարդու անձնագիր եք պահում, որ հակառակ տեսա'կը քարոզեք…ՄԻ տեսեք, թե անասունն ուզու'մ է, որ դուք անասուն լինեք: Մարդն ուզու'մ է, որ դուք անասուն լինեք…Մարդ եղեք, էլի…Ոչ մարդավարի մտածել ու ապրել գիտեք, ոչ անասունի բնազդ ունեք…Ի'նչ հանցանք ու պատիժ եք մարդկության համար, մոլորակի համար…
Կտրված գլուխը հետո զգուշությամբ վերցրին, գցեցին ցելոֆանի մեջ ու տարան աչքից հեռու մի տեղ` թաղելու: Հեռացող զինվորների հետագծով դանդաղ, հուղարկավոր ընթացքով սահեցին բոլորի հայացքները`գթությամբ, ներած, աղոթքով: Աղոթքով, որ վերջին մեռելն են ճանապարհում: Տանն արդեն տատս համոզում է, որ ճաշ ուտեմ:

-Հաց կեր, էս հո դպրոցում կռիվ չե'ս արել:
-Տատ էսօր թուրքի կտրած գլուխ եմ տեսել,-միանգամից դեմն առնում եմ ես:
-Ամաաաաան..,-ձեռքները ծնկներին է խփում տատս ու հայացքը հառում անհուն, ինձ համար անտես մի կետի:

Մի քանի րոպե լռում ենք: Փոխադարձաբար լռություն ենք պարտադրում միմյանց: Կտրած գլուխն աչքերից առջև է: Ոչ մի բան չեմ ուզում ծամել: Վախենամ ուրիշ համ լինի…Չեմ ծամում ու վազում եմ` փխսելու…

- Ջահե'լ էր,-արդեն երեկոյան հարցնում է տատս` դեմքը միստիկ, հայացքն աստվածերկյուղ:
-Ո'վ,-հասկանում եմ մտքինն ու խուսափում եմ պատասխանել:
-Թուրքը,-անդրդվելի է:
-Դե գլուխն էր միայն, ի'նչ իմանամ,-պատասխանում եմ թեթևությամբ, որ ցավս չմատնեմ:

Ասում եմ, որ հետո չհարցնի, հո չխփեցի'ն, շատ չչարչարեցի'ն, շոր կա'ր վրան, ախր ձյուն-ձմեռ է: Հետո ինչ եղա'վ: Ձևացնում եմ, որ չեմ լսում: Աստվածաշունչ տատս: Քորիստոնյա տատս: Իմ Կարմիր մանկության կանաչ հիշողություն, Կենաց Ծառ Տատս:

* * *

Հորեղբորս տղան անընդհատ պատմում էր, որ դիրքերում ծառայություն իրականացնելիս արջի միս են կերել, օձի ու աղվեսի միս...կենդանու միս..պատմում էր հեքիաթասացի պես: Համ Ճշմարիտ, համ էլ` սուտլիկ որսկանի պես էր պատմում: Ուզում էր, որ բոլորս միառժամանակ մոռանանք պատերազմի մասին, որտեղ պարտադրված են ծայրահեղությունների գնալ, ընդհուպ`ոչ ուղիղ իմաստով մարդու, հակառակորդի միս ուտել...և իրենց էլ նետում են թշնամու երախը: Որովհետև պատերազմը մի մեծ մսաղաց է, մահվան խրախճանքի համար բոլորը հավասարապես` մսացու...Պատմում էր, թե ինչպես ծանր օրերին խրամատից խրամատ, մի քանի ոտնաչափ հեռավորության վրա, որտեղից հնարավոր է մարդուն վնասել նույնիսկ պարսատիկով, իրենք իրենց իմացած հայերեն-ռուսերեն-ադրբեջաներենով` մարտադաշտի այբուբենով հաղորդակցվում էին սահմանի երկու կողմում, նավթի հետ փոխանակում ծխախոտ ու հայկական ծիրան, տաք հանդերձանքի հետ ղափանի քաշած օղի,,,ամեն մեկին ըստ անհրաժեշտության:
Տալիս էին ու վերցնում, որովհետև մարդկային համակեցության ազնիվ մղումն ավելի զորեղ էր, քան զինվորի կանոնադրային վարվեցողությունը...Մահվան նկատմամբ արհամարանքն ավելին էր ապրելու ցանկությունից...Մեռնելը հեշտ է, պետք է սովորել ապրել, հեշտ ապրելու համար պետք է սովորել մեռնել...Դպրոցից ուղիղ պատերազմ մեկնած պատանիների համար ոչ ոք մանկավարժություն չէր անում, դասեր չէր տալիս...Ապրում էին հիշողությամբ, մեկ բառով, մեկ նամակով ու լուսանկարով, իրենց պատմությունն ու ժամանակն էին յուրացնում, բերանացի, լուռ, զարկելով ու զարկվելով: Սերտում մաշկի վրա, աչքերի մեջ, հոգեխորքերում, սեփական մահով ու հարությամբ, լույսի զինվորի պես` աննահանջ, համառ, ատելությամբ ու սիրով, կյանքի ու մահվան դիալեկտիկայով ու ԽԱ-ՂԱ-ՂՈՒԹ-ՅԱՆ երազանքով...

* * *
Դուստրս` Անահիտը երկու տարեկան է, բայց արդեն անգիրել է գույները`կանաչ, վարդագույն, կարմիր….կարմի'ր...Ի'նչ եղավ, մտածում եմ ինքս ինձ, գույն է, էլի, սովորական գույն:
-Ուրիշ գույն ասա,-չգիտես ինչու նեղվում եմ ես:
-Կարմիր,-կրկնում է Անահիտը` ցույց տալով եկեղեցու մերձակայքի թփուտին կապված կարմիր ժապավենը: Ասես իմ մանկության վզկապը լինի: Եկեղեցու բակում է, աղոթքի պես է, ուրեմն` աղոթք է: Կարմիրն այլևս հիշողություն է ու աղոթք:
Անահիտն է սովորեցնում: Անահիտն իմ նոր ուսուցիչն է: Այդպես է, եթե ապրում ես, միշտ էլ նոր ուսուցչների կարիք ես զգալու` անկախ տարիքից, սեռից…Պարտավոր եմ սովորել գույները, նոր գույները, հին գույների նոր երանգները, հին ու նոր գույների նոր նշանակությունը: Պետք է սովորել մի փոքր նկարել, մի քիչ գույն խառնել: Պարտավոր եմ մեծ ու փոքր ուսուցիչներ ունենալ: Պարտավոր եմ ԱՊՐԵԵԵԵԼ….
Շնորհակալություն աղջիկս ապրեցնելու համար…Հերթն իմն է: Շատ բան կա ասելու, զրուցելու: Երեվի գնանք այգում մի նստարան գտնենք` հանգիստ նստենք-խոսենք:
-Կարմիր նստարա'ն,-ժպտում է կարմրամազ շարունակությունս:
-Հա, կարմիր, կարմիր ու կանաչ, որը կուզես,-համաձայնում եմ ես ու գնում ենք այգի…

սեպտեմբեր 2011-hունվար 2012